اهميت ناحيه طبس از ديدگاه زمين شناسي

كشور عزيزمان ايران اين سرزمين پهناور با توجه به موقعيت خاص جغرافيايي و اقليمي و نيز شرايط ويژه  زمين شناسي و تاريخچه بسيار پيچيده سير تحولات زمين شناسي در ادوار گذشته زمين يكي از معدود كشورهاي جهان است كه به عنوان كلكسيوني از انواع پديده هاي نادر طبيعي و زمين شناسي بوده و
مي تواند در جذب طبيعت گردان داخلي و خارجي و نيز گردشگران زمين شناسي دنيا گامهاي بلندي بردارد.  پيشنهاد عمده آقاي باندارين رئيس مركز ميراث جهاني يونسكو كه براي بررسي چند اثر فرهنگي و طبيعي به ايران آمده بود مبني بر ثبت مناطقي از كوير لوت به عنوان يك ژئوپارك نيز نشانه ديگري بر وجود پتانسيلهاي بالقوه فراوان در اين كشور پهناور در زمينه ژئوتوريسم مي باشد. كوير لوت از بسياري جهات ويژگي هاي منحصر به فردي در دنيا دارد كه وجود بلندترين تپه هاي شني و ماسه بادي دنيا و نيز قرار گيري گرمترين مناطق دنيا در اين كوير همراه با كلوتهايي(ياردانگ) با طول بيشتر از يكصد كيلومتر نمونه هايي از آن است.

چنانچه بخواهيم ناحيه اي محدود و كوچك را در ايران معرفي نموده كه بتوان در برنامه اي فشرده و كوتاه
(كه معمولاً در صنعت توريسم مد نظر است) حداكثر بهره برداري را در جهت مشاهده و مطالعه طيف وسيعي از جاذبه ها و پديده هاي طبيعي و زمين شناسي داشته و مناسب استفاده گردشگران زمين شناسي و بويژه جهانگردان خارجي (با توجه به هزينه هاي زياد اين كار براي انها) باشد بدون شك منطقه طبس يكي از اولويت هاي اصلي اين كار خواهد بود. تنوع شرايط آب و هوايي و اختلاف ارتفاع ۲۷۰۰ متري سبب ايجاد اقليمهاي مختلف در فواصل نسبتاً كوتاه مكاني شده و تنوع گونه هاي گياهي و جانوري را پديد آورده بطوريكه برخي از اين نقاط كوچك و واحه هاي پراكنده همانند نگيني زمردين بر سينه پهناور كوير خشك و سوزان نشسته و جلوه گري مي كند. از سوي ديگر پيچيدگي و تنوع شرايط زمين شناسي و سير تكامل حوادث زمين شناختي در طول دورانهاي مختلف زمين شناسي از حدود ۶۰۰ ميليون سال قبل سبب شده تا كلكسيوني از انواع جاذبه هاي مختلف زمين شناسي در اين منطقه فراهم گرديده بطوري كه بسياري از انديشمندان و صاحبنظران زمين شناسي ايران و جهان آنرا بهشت زمين شناسي ايران و موزه فسيل ايران مي نامند.

شهرستان طبس  با وسعت ۵۵۸۰۸ كيلومتر مربع (سالنامه آماري استان يزد۱۳۸۶) حدود ۵/۳ درصد از خاك جمهوري اسلامي ايران را در برگرفته و نه تنها بزرگترين شهرستان كشور بلكه بزرگترين شهرستان خاورميانه بوده و به تنهايي از ۷۱ كشور جهان (از جمله هلند، فلسطين، سوئيس، تايوان، بلژيك) بزرگتر مي باشد. مساحت شهرستان طبس از مجموع مساحت ۳۵ كشور كوچك جهان نيز بيشتر است. شهر طبس يا طبس گلشن كه مركز شهرستان مي باشد.

در حال حاضر وجود بارگاه منور امامزاده حسين بن موسي الكاظم(ع) كه همه ساله پذيراي خيل عظيمي از مشتاقان ائمه و اولادشان است و نيز باغ گلشن به نماد اين شهر تبديل شده و طبس را به نام ميقات الرضا و دارالمومنين مطرح ساخته است.

شهرستان طبس نيز كه در بخشهاي مركزي شرق كشور در محاصره دو تا از خشك ترين و گرمترين كويرهاي ايران و بلكه جهان يعني كوير لوت در شرق و دشت كوير در غرب و شمال غرب قرار گرفته است داراي آب و هواي خشك و سوزان مي باشد. خشكي هوا و وزش بادهاي خشك و سوزان از سوي كويرهاي يادشده بويژه دشت كوير سبب افزايش دامنه اختلاف دما بين ماههاي مختلف سال و حتي ساعات مختلف شبانه روز شده است بطوريكه دامنه اين اختلاف در شهر طبس گاهي فراتر از ۵۰ درجه سانتي گراد هم  مي رود. حداكثر دماي هوا در ماههاي خرداد، تير و مرداد و حداقل دما در ماههاي آذر ، دي و بهمن ديده مي شود.جدول ۱ درجه حرارت ماهانه شهر طبس را طي يك دوره سي ساله(سال ۱۳۵۶ تا ۱۳۸۶) نشان مي دهد. بيشترين گرماي مطلق شهر طبس در برخي سالها به بالاي ۵۰ درجه سانتي گراد و حداقل مطلق آن هم به منهاي ۹ درجه سانتي گراد مي رسد. {۱۰}

وجود ارتفاعات برفگير در منطقه سبب ايجاد شرايط آب و هوايي نيمه كوهستاني براي ساكنان تعداد اندكي از روستاهاي اين نواحي شده است . بادهاي عمده اي كه شهرستان را تحت تاثير قرار مي دهند اغلب از سوي شمال غرب-غرب و جنوب غرب به اين منطقه وزيده و سبب نزول باران و برف در برخي از ماههاي سال مي شوند. اين نزولات آسماني بسيار محدود بوده بطوريكه متوسط بارندگي ساليانه در طبس در طي يك دوره سي ساله حدود ۸۵ ميلي متر مي باشد. نكته جالب توجه اين است كه با وجود اين ميزان بارندگي اندك رودخانه هاي دائمي بسياري در دو دامنه شرقي و بويژه غربي رشته كوه شتري وجود دارند كه در آنها دبي پايه قابل توجهي در تمام طول سال جريان داشته و حتي در سالهاي كم آبي نيز تغييرات قابل ملاحظه اي در دبي آب آنها ايجاد نمي شود . در اين رودخانه ها كه در كف دره هاي نسبتاً باريك (در بخشهاي غربي رشته كوه شتري) جريان دارند شرايط آب و هوايي و اقليمي بسيار متفاوتي را از نظر ميزان رطوبت ايجاد كرده بطوري كه امكان كشت برخي گياهان نظير برنج با نياز به آب فراوان را هم فراهم آورده است. از جمله اين رودخانه هاي دائمي مي توان كال سردر ( رودخانه سردر كه تامين كننده اصلي آب شهرطبس مي باشد) و رودخانه ازميغان در بخش شمال طبس را نام برد. جدول ۲ ميزان بارندگي ماهيانه شهر طبس طي يك دوره سي ساله (۱۳۸۶-۱۳۵۶) را نشان مي­دهد. {۱۰}

وزش بادهاي موسمي يادشده در فصول خشك سال گاهاً سبب ايجاد طوفانهاي شديد ماسه شده و گردوغبار زيادي را از كويرهاي اطراف جابجا مي نمايد. در طي اين طوفانها ميدان ديد به كمتر از چند متر كاهش يافته و خسارات فراواني را به كشاورزي و اماكن مسكوني وارد مي­آورد. وجود تپه هاي ماسه بادي فراوان در اطراف طبس شاهدي از وزش اين نوع طوفانها بوده و موجب جابه جايي سريع اين تپه ها شده و بعضاً جاده هاي ارتباطي را مسدود و مدفون ساخته و در برخي نقاط زمينهاي كشاورزي و باغات را از بين برده است.

منطقه كلمرد و پيرحاجات مجموعه كوههاي نسبتاً پراكنده و بسيار قديمي درنجال متعلق به دوران اول زمين شناسي با قدمتي بين ۳۰۰ تا ۶۰۰ ميليون سال قرار دارد.

ضلع جنوبي دشت فروافتاده يا همان چاله طبس توسط كوههاي نسبتاً پراكنده و كم ارتفاع (بعضاً با روند شرقي – غربي) پروده مشخص مي شود كه اغلب متعلق به دوران دوم زمين شناسي بوده و شامل مجموعه رسوبات زغالداري است كه معادن عظيم زغالسنگ پروده را در خود جاي داده است.

. بخش غربي چاله طبس را كوههاي بسيار قديمي و فرسايش يافته و نسبتاً پراكنده كلمرد(با رخنمونهايي قديمي تر از ۶۰۰ ميليون سال قبل) و رشته ارتفاعات نسبتاً كم ارتفاع مزينو با روندي شمالي – جنوبي متشكل از رسوبات زغالدار دوران دوم زمين شناسي تشكيل مي دهند. ادامه اين ارتفاعات از سمت شمال با انحناي ملايمي به سمت شرق به دشت كوير رسيده و از سمت جنوب نيز با انحنايي ملايم به دنباله جنوبي ارتفاعات منطقه ناي بند و دربند و ارتفاعات شمال شرق بهاباد مي رسد.

با وجود واقع شدن شهرستان طبس در يك منطقه كويري و نسبتاً هموار دامنه اختلاف ارتفاع آن از حدود ۳۱۰ متر ( در فاصله حدود ۷۰ كيلومتري جنوب طبس در بخشهاي مركزي چاله طبس كه درياچه فصلي آب شوري بنام روح مرغوم مي باشد) تا ۳۰۰۹ متر ( در قله كوه ناي بند در فاصله حدود ۱۳۵ كيلومتري جنوب شرق طبس) تغيير مي كند . اين اختلاف ارتفاع ۲۷۰۰ متري علت اصلي وجود اقليمهاي بسيار متفاوت و كوچك در بخشهاي مختلف شهرستان مي باشد. بخش عمده اي از ناحيه توسط دشتهاي نسبتا صاف و هموار و يا تپه ماهوري اشغال شده و نواحي كوهستاني درصد اندكي ار مساحت منطقه را به خود اختصاص مي دهند.شهر طبس در بخش شرقي دشت فروافتاده اي قرارگرفته كه با توجه به احاطه آن از اطراف توسط كوهها و ارتفاعات نسبتاً مرتفع بنام چاله طبس نامگذاري شده است. ضلع شرقي اين چاله را رشته كوه شتري (با ارتفاع حداكثر ۲۹۰۰ متر در قله شتري واقع در فاصله ۲۶ كيلومتري شرق طبس) با روند شمال شمال غرب جنوب جنوب شرق قرار گرفته و در واقع شهر طبس بر روي يكي از بزرگترين مخروط افكنه هاي دامنه غربي اين رشته تشكيل شده است. دنباله جنوبي اين رشته در فاصله حدود ۱۰۰ كيلومتري طبس با رشته اي از تپه ماهورها به كوه ناي بند مي رسد. مجموع رشته كوه شتري و دنباله يادشده تا فاصله حدود ۳۰۰ كيلومتري جنوب طبس در واقع ضلع غربي كوير بزرگ لوت را تشكيل داده كه در بخشهاي جنوبي تر با رشته ارتفاعات لكركوه و دربند به ارتفاعات كوه بنان در منطقه شمال كرمان مي رسد. بخش پيوسته و صعب العبور رشته كوه شتري با طول نزديك به ۱۵۰ كيلومتر از منطقه آب گرم و سرد وروستاي نيستان شروع شده و با پهناي حداكثر ۳۰ كيلومتر تا كوههاي ازبك كوه در شمال شرقي طبس امتداد مي يابد.

سنگهاي مربوط به كربونيفر بالايي كه در ديگر مناطق ايران مركزي وجود ندارد از اين ناحيه گزارش شده و شامل رسوبات شيل و ماسه سنگي همراه با بين لايه هايي از كربناتهاي نواحي عميق(سازند سردر) ميباشد كه براي اولين بار در ايران به عنوان مقطع تيپ (برش الگو) در منطقه كال سردر طبس مطالعه و معرفي شده است..وجود فعاليتهاي آتشفشاني مافيك و حدواسط هر چند با گسترش محدود در پالئوزوئيك و نيز وقوع كاني سازي سرب و روي و مس در سنگهاي پرمين ، ترياس و ژوراسيك منطقه(معادن متروك مس گزو و سرب و روي چاه سرب و ازبكوه) اين ناحيه را قابل مقايسه با البرز نموده است. وقوع فرونشست شديد كل بلوك طبس در پالئوزوئيك و مزوزوئيك تا كرتاسه از ديگر ويژگي هاي اين ناحيه مي باشد بطوري كه حدود ۷ هزار متر رسوبات پالئوزوئيك بدون ناپيوستگي قابل ملاحظه (در منطقه كوه هاي درنجال شمال طبس) و حدود ۱۰ هزار متر روسبات مزوزوئيك (حوضه رسوبي شتري) در آن ته نشين شده اندكه اين حالت درخاور ميانه بي نظير است.

همان طور كه قبلا ذكر شد منطقه طبس علاوه بر پيشينه فرهنگي و تاريخي بسيار غني داراي پتانسيل هاي بالاي زمين شناسي و بويژه فسيل شناسي مي باشد. ضخيم ترين و پيوسته ترين سكانسهاي رسوبي مقاطع مختلف زمين شناسي بخصوص يكي از ستبر ترين رسوبات پالئوزوئيك ايران در اين منطقه قرار دارد بطوري كه مجموع ضخامت نهشته هاي پالئوزوئيك در اين منطقه به بيش از ۷۰۰۰ متر مي رسد و با توجه به اين ضخامت مي توان رتبه اول را نه تنها در ايران بلكه در خاورميانه و جهان به طبس داد. رسوبات دوران هاي مختلف زمين شناسي در اين منطقه و در فواصل كم جغرافيايي كه ايدآل گردشگردي زمين شناسي مي باشد برونزد دارد و لذا مقطع تيپ(برش الگو) بسياري از سكانسها و سازند هاي رسوبي ايران در اين منطقه انتخاب و مطالعه شده است.(بيشتر از بيست مقطع تيپ سازندهاي زمين شناسي ايران براي اولين بار در منطقه طبس مطالعه و به زمين شناسي ايران و جهان معرفي شده است لذا نام طبس نه تنها در زمين شناسي ايران بلكه در زمين شناسي خاور ميانه و جهان نيز نامي آشنا بوده و بسياري از انديشمندان زمين شناسي جهان در ارزوي بازديد از اين منطقه هستند.) .

در اين ناحيه طيف نسبتاً گسترده اي از انواع سنگهاي رسوبي – آذرين و دگرگوني رخنمون دارد . گرماي بسيار شديد منطقه و شرايط نامناسب براي رشد گياهان باعث عدم وجود پوشش گياهي متراكم و بكر و غيره هوازده بودن اكثر سكانسهاي رسوبي در اين منطقه شده است. همچنين شرايط يادشده در اين منطقه باعث شده كه اكثر سنگها و رسوبات دورانهاي مختلف زمين شناسي رخنمون قابل توجهي داشته و ايده آل ترين حالت را براي مطالعه سنگها فراهم كرده است.

استان يزد يكي از معدود استانهايي است كه اكثر مواد معدني در آن يافت مي شود و معادن بزرگي چه از نظر ذخيره و چه از نظر تكنولوژي استخراج و چه از نظر قدمت در اين استان واقع شده است. از بزرگترين معادن استان مي توان معادن زغالسنگ طبس ، معدن سنگ آهن چادرملو ، معدن سنگ آهن چغارت ، معدن سنگ آهن سه چاهون ، معدن سرب و روي كوشك ، معدن فلورين كمر مهدي طبس و . . . مي توان نام برد. با توجه به شرايط خاص زمين شناسي ناحيه طبس كه پيشتر به آن اشاره شد طيف وسيعي از مواد معدني در آن تشكيل شده كه بسياري از آنها بصورت معدن فعال در حال استخراج و بهره برداري بوده و بسياري ديگر در مراحل اوليه بوده و هنوز بسياري ديگر حتي كشف هم نشده است.شهرستان طبس داراي تنوع مواد معدني زيادي مي باشد بطوري كه در اين شهرستان بيش از ۲۰۰ نوع ماده معدني تاكنون كشف شده است كه بسياري از آنها در حال بهره برداري و يا اكتشاف مي باشند

علاوه بر اين معادن فعال شهرستان مي توان به نمونه هايي فراوان از معادن خاك نسوز در منطقه كلمرد و رباط خان، معادن بنتونيت، معدن سولفات سديم عشق آباد، معدن فلورين كمر مهدي(كه از بي نظيرترين و خالصترين معادن فلورين خاورميانه بوده ومحصولات آن به اوپا نيز صادر مي شود)، معدن باريت كريستالين، معدن منگنز و معدن گچ را نام برد. بر روي نمونه هايي از عقيق و بلوردان (ژئود) در منطقه نايبندان و ديهوك نبز مطالعاتي در حال انجام است.

سرگذشت پرتكاپوي ساختاري و زمين شناسي منطقه كه شرح آن گذشت سبب شده تا از ديدگاه تكتونيكي و تنوع ساختمانهاي زمين شناسي، اين ناحيه موقعيت بسيار مناسبي يافته و زمينه بسيار مساعدي جهت مشاهده و مطالعه انواع ساختارهاي زمين شناسي را فراهم آورد. وجود گسلهاي بزرگ و مهم در اين ناحيه كه تعدادي از آنها هنوز فعال بوده و هر از چند گاهي موجب ايجاد زمين لرزه مي شوند نيز سبب شده تا سيماهاي مورفوتكتونيكي جالبي در طول تاريخچه تكامل و فعاليتهاي زمين ساختي ناحيه بوجود آيد.

فن آوري پيشرفته ساخت سد كريت به شكل قوسي و انتخاب بهترين محل زمين شناسي براي ساخت سد و قدمت و ارتفاع زياد سد آن را به يكي از شاهكارهاي مهندسي ايرانيان و شايد قديمي ترين سد قوسي جهان تبديل نموده و براي يك مدت  طولاني يكي از بلندترين سازه هاي مهندسي جهان بوده است.

با تشكر

محمد ناظمي- عضو هيات علمي دانشگاه آزاد اسلامي واحد طبس

برگرفته از طرح تحقيقاتي ” معرفي جاذبه هاي ژئوتوريسم و معدني ناحيه طبس”-دانشگاه آزاد اسلامي واحد طبس- مجري طرح: محمد ناظمي-شهريور ۱۳۸۸