زلزله‌ي ۲۵ شهريور ۱۳۵۷ طبس
حدود ساعت ۷ و ۳۶ دقيقه بعدازظهر ۲۵/۶/۵۷ (ساعت ۱۵ و ۳۵ دقيقه و ۵۶ ثانيه به وقت گرينويچ) (روز ۱۶ سپتامبر ۱۹۷۸) استان خراسان به وسيله‌ي يكي از بزرگترين زلزله هاي قرن اخير ايران به لرزه درآمد و شهرزيبا و تاريخي طبس با سابقه‌ي بيش از ۱۰۰۰ سال قدمت بكلي ويران و ۳۰ آباداي خراب و به ۱۰۰ آبادي ديگر خسارت وارد شد. خسارتهاي عمده‌ي اين زلزله در شعاع ۳۰ كيلومتري طبس بود و در تهران به فاصله‌ي مستقيم ۵۴۰ كيلومتر و در مشهد به فاصله‌ي مستقيم ۳۸۰ كيلومتر احساس شد. تلفات عليرغم جو هيجان زده‌ي آن زمان رقمي حدود ۲۰۰۰۰ كشته را نشان مي داد ولي آمار رسمي در مهر ۵۷ از طرف مركز آمار ايران ۶۳۶۳ نفر اعلام شد كه ۳۶۶۲ نفر در طبس و ۲۷۰۱ نفر در آباديهاي اطراف آن بود.
مركز و عمق كانوني زلزله‌ي طبس
ايران: عرض جغرافيايي N 35/33 و طول جغرافيايي E 40/57 و عمق km 5
اين مختصات عموماً جنوب شرقي منطقه‌ي خسارت ديده‌ي اصلي و حوالي ديهوك را نشان مي دهند كه خسارتها و شدت زلزله در آنها به مراتب كمتر از طبس بوده است. در مورد عمق نرمال با توجه به بزرگي و شدت زلزله و وسعت منطقه‌ي خسارت ديده به نظر مي رسد عمقهاي ديگر مراجع به واقعيت نزديكتر است. مشخصات به دست آمده توسط ايران با استفاده از پايگاه هاي لرزه نگاري كه ۲۳ عدد مي باشند بدست آمده است.
بزرگي زلزله‌ي طبس را USGS با امواج سطحي در ابتدا MS=7.7 گزارش كرد وشدت زلزله طبس در محدوده‌ي۲۰ كيلومتري آن با مقياس مركالي حداكثر حدود X برآورد شده است و در مجاورت گسلي كه با زلزله‌ي طبس ديده شد در خسروآباد كه نزديكترين آبادي به گسل مي باشد، يك ديوار سالم به جاي نمانده است. ساختمان غسالخانه كه آجري با سقف تيرآهن و طاق ضربي است بكلي خراب شد و از ۱۱۰۰ نفر جمعيت آن ۵۰۰ نفر كشته شدند. شدت زلزله با مشاهدات از منطقه چنين برآورد مي شود:
- طبس، خسروآباد، كريت، فهالنج بين X,IX
- ديهشك، دشتغران، امامزاده سلطان،جعفرآباد (متروكه) مزرعه طلوعي، ابراهيم آباد، تقي آباد: بين IX,VIII
- الهه آباد، جنت آباد، چمنزار، ده نو فاطمه برات، بهشت آباد (متروكه) و اصفهك بين VIII,VII
- ديهوك، حسين آباد (متروكه)، هادي آباد، همت آباد (شرق طبس)، و نصيرآباد: بين VII,VI
گسل همراه با زلزله‌ي طبس
شهر طبس از منطقه‌ي گسل نايبند فاصله‌ي چنداني ندارد. گسلهاي مهم آن، گسل كوهبانان، گسل كلمرو، گسل داور، گسل كلركوه، گسل اصفهك، گسل اسفنديار، گسل نايبند كه عموماً شمالي- جنوبي مي باشند و گسل جديد آن در ۵ كيلومتري طبس كه شمالي جنوبي مي باشد و با اين زلزله ديده شده است. طول آن ۳ كيلومتر روي زمين كه از شمال شرق طبس در سرآسياب تا جنوب آن حدود معظم آباد ادامه دارد و طول غير پيوسته ۸۵ كيلومتر برايش تخمين زده شده است. حداكثر تغيير مكان قائم ۳۰cm در ۵ كيلومتري جنوب شرقي خسروآباد مشاهده شده و تغيير مكان افقي ناچيز حدود ۵cm در جاده‌ي خسروآباد به ده نو بوده است.
سابقه‌ي زلزله خيزي منطقه
استان خراسان از مناطق زلزله خيز شديد كشور ايران است و هر چند سال يكبار زلزله اي با بزرگي بيش از ۶ در يكي از نقاط اين استان روي مي دهد. ولي تاريخ طبس كه شهري در حاشيه كوير است سابقه‌ي زلزله‌ي شديدي ندارد. طبس شهري خشت و گلي با قدمت بيش از هزار سال بود و در آن ابنيه‌ي خشت و گلي قديمي مانند مسجد دومنار، مسجد جامع و ارك طبس وجود داشته كه يك زلزله شديد كافي بود تا آنها را خراب كند. فقط گويا ۳۰۰ سال قبل زلزله اي موجب خرابي گلداسته هاي مسجد شده است. عدم ذكر وقوع زلزله در اين شهر در مدارك تاريخي مستند و پابرجاي شهر تا قبل از زلزله‌ي ۵۷ ، نشان مي دهد كه زلزله در محلي كه از نظر زلزله خيزي آرام فرض مي شده رخ داده است. نكته‌ي بسيار قابل توجه اين است كه:
آرام بودن فعلي نقطه‌اي حتي يك آرامش هزار ساله دليل بر مصون بودن آن از خطر زلزله‌ي قوي نيست خصوصاً كه در حوالي آن سابقه‌ي زلزله قابل توجه موجود باشد.
شتاب زلزله‌ي طبس
دستگاه شتابنگار SMA-1 موجود در شهر طبس نموداري با حداكثر شتاب حدود نود درصد شتاب ثقل زمين را ثبت نموده است كه آثار واژگوني بعضي اشياء، افتادن ديوار، پرت شدن قلوه سنگها در سطح زمين و جابجايي اشياء سنگين نشان دهنده‌ي وجود شتاب قابل توجه زلزله در حوالي شهر طبس مي باشد. در طبس صندوق فلزي پست كه در بتن كار شده بود و دستگاه سيمكوپ از جا كنده شده و حركت قائم آن، شتاب قائم بسيار زياد زلزله را نشان مي دهد.
در ژنراتور ۵۰ تني برق، ۸۰Cm و در منبع گازوئيل اين مركز برق كه حاوي ۵۰ متر مكعب سوخت بوده ۱۷Cm تغيير مكان مشاهده شده است. بدين ترتيب مشاهدات محلي نيز شتاب زيادي را در امتداد قائم و افقي نشان مي دهند با حداكثر شتاب افقي %۹۶g و شتاب قائم حداكثر %۷۲gدر زلزله‌ي طبس علاوه بر شتابنگار موجود در منطقه، شتابنگار ديهوك واقع در ۷۵ كيلومتري جنوب شرق طبس نمودارهايي با حداكثر شتاب افقي حدودg %۳۸ و حداكثر شتاب قائم حدود %۱۸g ، در بجستان واقع در ۱۶۰ كيلومتري شمال شرق طبس نيز دستگاه شتابنگار نمودارهايي با حداكثر شتاب افقي حدود %۲۲g و حداكثر شتاب قائم حدود %۳g ثبت نموده است و بقيه‌ي شتابهايي زير g %15 داشته اند.
گزارش پيش لرزه‌ها و پس لرزه‌ها
قبل از وقوع زلزله پيش لرزه اي گزارش نشده و منطقه آرام بوده است. پس لرزه هاي زلزله طبس عموماً با بزرگي پايين كه بزرگترين آنها حدود ۵ بوده است. روز اوّل وقوع حادثه در طبس ۲۳ پس لرزه و روز دوّم ۷ پس لرزه و روز سوّم ۳ پس لرزه و در ديهوك نيز ۷ پس لرزه ثبت شده است.