بزرگترين دستاورد سد سازان ايــراني

بند كريت درسال 1379 به شماره 3523 در فهرستآثار ملي به ثبت رسيده است . از تاريخ ساختمان اين بند اطلاعاتي در دست نيست و بخشياز طاق آجري آن كه در پايين بند وجود دارد در ناحيه تيزه از بين رقته در نتيجه طرحكامل آن محو شده است. در كتاب هاي تاريخي روايات مختلفي در خصوص قدمت بندكريت نقل شده است. از جمله هانري گويلو اين بنا را به دوره مغولنسبت داده است. همچنين در كتاب آب و آبياري در ايران و نگرشي بر سد هاي ايران سابقهاين بند را 400 سال قبل نوشته اند. بنا به گفته اهالي بوميمنطقه طبس، اين بند 700 سال قدمت دارد. اما روايت مستند حكايت از تعمير اين بند دراواسط قرن پنجم هجري دارد. به طور كلي با توجه به تنوع مصالح به كار رفته و ساختاركلي بنا كه در مرحله تعمير بر روي آن انجام گرفته، مي توان استنباط كرد كه بند كريتمتعلق به چند دوره زماني مختلف است. ارتفاع قسمت بيروني بند از كف رودخانه 52 متر وعمق حوضچه آبگير 20 متر و طول آن در قسمت تاج 52 متر است. اين سد در چهار مرحلهاحداث شده و ضخامت تاج آن تنها 1/2 متر مي باشد. سد كريت فاقد سرريز بوده و برآوردميشود كه بيش از هزار روگذري سيلاب را تجربه نموده است.

در بدنه بند دريچه و مجرايي بر انتقال آب به پشتبند وجود داشته و سورا خ هاي متعددي در ارتفاع بند وجوددارد كه اندازه هاي دقيق ومتناسبي دارد . اين سوراخ ها به نام قفل خوانده مي شود. حدود 150 سال قبل 4 متربه ارتفاع بند افزوده شده اين افزايش باعث جلوگيري از متروكه شدن اين بند شده بود. يكي از ويژگي هاي منحصر به فرد بند قديم كه هنر سد سازي ايرانيان را آشكار مي كند،قوسي بودن بند است. بندهاي قوسي مقاومت بيشتري در مقابل فشار هاي ناگهاني، زلزله وحوادث طبيعي دارد.

از 2000 سال پيش تا اوايل قرن بيستم، بلندترين سدهاي قوسيجهان (ايزد خواست فارس، كبار قم، كريت طبس) در ايران احداث شده بودند. در اين ميانسد كريت طبس به ارتفاع شصت متر براي مدت پانصد و پنجاه سال بلندترين سد جهان محسوبميگرديد و يكي از بزرگترين شاهكارهاي صنعت مهندسي ساختمان به شمار ميرود. زلزله سال 1357 طبس با شدت هفت و هشت دهم ريشتر و حداكثر شتاب 0.75 گرم نيز موجب خسارات عمدهاي به سد نشده است.

رئيس اسبق كميته بين المللي سدهاي بزرگ سد كريترا «شگفت آورترين دست آورد بشر در قرون وسطي» ناميده است.

بند كريت در فاصله 42 كيلومتري شهر طبس و 28كيلومتري شرق روستاي كريت قرار گرفته است.

در زمان سلجوقيان، اسماعيليان بر طبس استيلا يافته و قلاع محكمي در كوههاي آن ساختند. مهمترين اين قلعه ها قلعه معروف براي تربيت فدائيان مطلق مي باشد. طبس در اين زمان پايتخت اسماعيليان قهستان، و نيز مركز آموزش فدائيان مطلق (كه مستقيماً از قلعه الموت دستور مي گرفتند) بوده است.

در خراسان در آن زمان چند قلعه جديد بود كه در دوره سلجوقيان بنا شده بودند و سبك ساختمان قلاع مزبور نشان مي داد كه از ابنيه تازه بوده است. اما سبك بناي قلعه طبس آشكار مي كرد كه در يكي از دوره هاي گذشته بنا گرديده، شايد در دوره اي هنوز اسلام به خراسان نيامده بود. قلعه در ميان كوه به طوري بنا شده بود كه وقتي كسي از قلعه خارج مي شد و به آن مي نگريست متوجه مي گرديد كه كوه با يك سربالايي خيلي ملايم به طرف بالا مي رود. شيب كوه از خارج به سوي قلعه بقدري كم بود كه در موقع راه رفتن شخص احساس نمي كرد كه از يك سربالايي بالا مي رود. بهمين جهت شيب مزبور مانع از اين نمي شد كه از پايين كوه قلعه طبس را در بالاي كوه مشاهده ننمايند. در چهار طرف قلعه وضع كوه همين طور بود و در چهارسمت، زمين با يك شيب ملايم به سوي قلعه مي رفت و در هر سمت مجراهاي مخصوص از خارج منتهي به قلعه مي شد. سازندگان قلعه، بدين سبب زمين را نسبت به قلعه داراي شيب كرده بودند كه آب باران و برف از چهار سمت به سوي قلعه برود و از راه مجاري مخصوص وارد مخازن آب شود، چون به طريق ديگر نمي توانستند در آن كوه براي سكنه قلعه آب فراهم نمايند. همچنين وضعيت فيزيكي قلعه به گونه اي بود كه دروازه قلعه احتياج به نگهبان نداشت. براي اينكه از هيچ طرف امكان صعود از كوه ميسر نبود و كسي نمي توانست خود را به قلعه برساند و هيچكس نمي توانست بعد از خروج از قلعه از كوه پايين برود مگر اينكه خود را پرت كند كه در اينصورت لاشه اش به زمين مي رسيد. در طرفهاي مشرق و مغرب و شمال قلعه فقط كوه بود و جز قلل كوهها چيز ديگري به چشم نمي خورد. اما در قسمت جنوب يك وسعت روشن وجود داشت كه آنجا جلگه اي بود بنام طبس و چون قلعه مزبور نزديك به اين جلگه بود، اسماعيليان آنرا «قلعه طبس» مي گفتند.

    نكته: اسماعيليان در سراسر كشور قلاع زيادي داشتند كه دور از چشم ماموران حكومتي، در آنها فعاليت مي كردند. قلعه طبس، يكي از اين قلعه ها بوده كه وظيفه تربيت فداييان اسماعيليه را بر عهده داشته و بدين سبب از اهميت خاصي برخوردار بوده است. برخي اين قلعه را به اشتباه، قلعه الموت مي خوانند. در حالي كه قلعه الموت، مركز حكومت حسن صباح و در كوه الموت، نزديك قزوين، واقع بوده است.

به نوشته آقاي يعقوب دانشدوست در جلد اول كتاب «طبس، شهري كه بود»، آن طور كه مدارك موجود نشان مي دهد، باغ گلشن طبس به وسيله امير حسن خان، سومين حاكم طبس، از سلسله خوانيني كه به وسيله نادرشاه به حكومت طبس منصوب شدند ساخته شده است.

    در وقفنامه اي كه در سال ۱۲۱۸ هـ ق تهيه شده است، ميرحسن خان، اين باغ و املاك زيادي را وقف اولاد و امور خيريه نموده است ...

    ميرزا خانلرخان اعتصام الملك كه در تاريخ 1294 ق-ه از طبس بازديد كرده موضوع ساختن باغ به وسيله ميرحسن خان را ذكر نموده است،...

    ساير جهانگرداني هم كه از طبس ديدن كرده اند مانند: سون هدين (سوئدي در سال ۱۹۰۶) و خانم آندره گدار (فرانسوي) باغ گلشن را توصيف و از «درختان خرما و مركبات»، «سايه خنك نخلها»، «نغمه زيباي آب روان جويها»، «چمنهاي ميان دو جوي»، «زمزمه باد در ميان درختان» و «فواره هاي متعدد كه آب را مانند تحفه اي به آسمان مي فرستند»، در آن باغ سخن رانده اند.

    برداشت توصيفي تاريخي باغ گلشن، تا حدودي انسان امروز را قادر مي سازد تا گذشته را درك نمايد. باغ گلشن يكي از دو عنصر اصلي شهر طبس مي باشد و عنصر ديگر، ارگ است كه در طرف ديگر شهر قرار دارد. ساختمان سردر و ديوارهاي زيبا و تاريخي آن كه بازگوكننده سليقه هاي گذشتگان بوده بر اثر زلزله سال 1357 از بين رفته و تنها طبيعت سبز باغ، از ايام گذشته سخن مي گويد، طبيعتي مشتمل بر 2000 نفر خرما، 2500 اصله مركبات، 500 اصله انار و ساير ارقام مختلف گياهان.

    معمار اوليه باغ، طبيعت سبز آن را با توجه به نوع درختان، به صورت شطرنجي طراحي وكشت كرده است. باغ گلشن يكي از باغهاي نادر ايران است كه آب جاري دائمي در آن جريان دارد. در اين باغ گونه هاي مختلف گياهان سازگار با اقليمهاي متفاوت آب و هوايي وجود دارد. مانند درخت چنار كه خاص مناطق سردسير است در كنار خرما كه فقط در گرمسيري رشد مي كند.

    باغ گلشن كه ساختمان در ورودي آن در زلزله سال ۵۷ تخريب شد، امروزه نيز به عنوان تفرجگاه اصلي مردم طبس و مسافرين خسته از طي طريق در كوير خشك اطراف شهر، بشمار مي رود

تا قبل از زلزله شهريور ماه سال 1357 طبس داراي آثار تاريخي و باستاني زيادي بوده است كه بعضي از آنان در زلزله از بين رفته است و مقدار زيادي همچنان باقي است.

از جاذبه هاي تاريخي و گردشگري، بارگاه امام زاده حسين بن موسي الكاظم(ع) - باغ گلشن – مزارشيخ ابونصر ايراوه اي (پيرحاجات)– روستاي ييلاقي ازميغان روستاي ييلاقي خرو – سد وزني قوسي كريت با قدمت حدود هزارسال و 60 متر ارتفاع – تاق مشهور به شاه عباس – زيستگاههاي منحصر به فرد در كوههاي اطراف – غار طبيعي با پديده هاي شگفت انگيز – چشمه هاي آب گرم و دهها اثر ديگر را مي توان نام برد.