زلزله‌ي ۲۵ شهريور ۱۳۵۷ طبس

حدود ساعت ۷ و ۳۶ دقيقه بعدازظهر ۲۵/۶/۵۷ (ساعت ۱۵ و ۳۵ دقيقه و ۵۶ ثانيه به وقت گرينويچ) (روز ۱۶ سپتامبر ۱۹۷۸) استان خراسان به وسيله‌ي يكي از بزرگترين زلزله هاي قرن اخير ايران به لرزه درآمد و شهرزيبا و تاريخي طبس با سابقه‌ي بيش از ۱۰۰۰ سال قدمت بكلي ويران و ۳۰ آباداي خراب و به ۱۰۰ آبادي ديگر خسارت وارد شد. خسارتهاي عمده‌ي اين زلزله در شعاع ۳۰ كيلومتري طبس بود و در تهران به فاصله‌ي مستقيم ۵۴۰ كيلومتر و در مشهد به فاصله‌ي مستقيم ۳۸۰ كيلومتر احساس شد. تلفات عليرغم جو هيجان زده‌ي آن زمان رقمي حدود ۲۰۰۰۰ كشته را نشان مي داد ولي آمار رسمي در مهر ۵۷ از طرف مركز آمار ايران ۶۳۶۳ نفر اعلام شد كه ۳۶۶۲ نفر در طبس و ۲۷۰۱ نفر در آباديهاي اطراف آن بود.

مركز و عمق كانوني زلزله‌ي طبس

ايران: عرض جغرافيايي N 35/33 و طول جغرافيايي E 40/57 و عمق km 5
اين مختصات عموماً جنوب شرقي منطقه‌ي خسارت ديده‌ي اصلي و حوالي ديهوك را نشان مي دهند كه خسارتها و شدت زلزله در آنها به مراتب كمتر از طبس بوده است. در مورد عمق نرمال با توجه به بزرگي و شدت زلزله و وسعت منطقه‌ي خسارت ديده به نظر مي رسد عمقهاي ديگر مراجع به واقعيت نزديكتر است. مشخصات به دست آمده توسط ايران با استفاده از پايگاه هاي لرزه نگاري كه ۲۳ عدد مي باشند بدست آمده است.
بزرگي زلزله‌ي طبس را USGS با امواج سطحي در ابتدا MS=7.7 گزارش كرد وشدت زلزله طبس در محدوده‌ي۲۰ كيلومتري آن با مقياس مركالي حداكثر حدود X برآورد شده است و در مجاورت گسلي كه با زلزله‌ي طبس ديده شد در خسروآباد كه نزديكترين آبادي به گسل مي باشد، يك ديوار سالم به جاي نمانده است. ساختمان غسالخانه كه آجري با سقف تيرآهن و طاق ضربي است بكلي خراب شد و از ۱۱۰۰ نفر جمعيت آن ۵۰۰ نفر كشته شدند. شدت زلزله با مشاهدات از منطقه چنين برآورد مي شود:

- طبس، خسروآباد، كريت، فهالنج بين X,IX
- ديهشك، دشتغران، امامزاده سلطان،جعفرآباد (متروكه) مزرعه طلوعي، ابراهيم آباد، تقي آباد: بين IX,VIII
- الهه آباد، جنت آباد، چمنزار، ده نو فاطمه برات، بهشت آباد (متروكه) و اصفهك بين VIII,VII
- ديهوك، حسين آباد (متروكه)، هادي آباد، همت آباد (شرق طبس)، و نصيرآباد: بين VII,VI
 

گسل همراه با زلزله‌ي طبس

شهر طبس از منطقه‌ي گسل نايبند فاصله‌ي چنداني ندارد. گسلهاي مهم آن، گسل كوهبانان، گسل كلمرو، گسل داور، گسل كلركوه، گسل اصفهك، گسل اسفنديار، گسل نايبند كه عموماً شمالي- جنوبي مي باشند و گسل جديد آن در ۵ كيلومتري طبس كه شمالي جنوبي مي باشد و با اين زلزله ديده شده است. طول آن ۳ كيلومتر روي زمين كه از شمال شرق طبس در سرآسياب تا جنوب آن حدود معظم آباد ادامه دارد و طول غير پيوسته ۸۵ كيلومتر برايش تخمين زده شده است. حداكثر تغيير مكان قائم ۳۰cm در ۵ كيلومتري جنوب شرقي خسروآباد مشاهده شده و تغيير مكان افقي ناچيز حدود ۵cm در جاده‌ي خسروآباد به ده نو بوده است.

سابقه‌ي زلزله خيزي منطقه

استان خراسان از مناطق زلزله خيز شديد كشور ايران است و هر چند سال يكبار زلزله اي با بزرگي بيش از ۶ در يكي از نقاط اين استان روي مي دهد. ولي تاريخ طبس كه شهري در حاشيه كوير است سابقه‌ي زلزله‌ي شديدي ندارد. طبس شهري خشت و گلي با قدمت بيش از هزار سال بود و در آن ابنيه‌ي خشت و گلي قديمي مانند مسجد دومنار، مسجد جامع و ارك طبس وجود داشته كه يك زلزله شديد كافي بود تا آنها را خراب كند. فقط گويا ۳۰۰ سال قبل زلزله اي موجب خرابي گلداسته هاي مسجد شده است. عدم ذكر وقوع زلزله در اين شهر در مدارك تاريخي مستند و پابرجاي شهر تا قبل از زلزله‌ي ۵۷ ، نشان مي دهد كه زلزله در محلي كه از نظر زلزله خيزي آرام فرض مي شده رخ داده است. نكته‌ي بسيار قابل توجه اين است كه:

آرام بودن فعلي نقطه‌اي حتي يك آرامش هزار ساله دليل بر مصون بودن آن از خطر زلزله‌ي قوي نيست خصوصاً كه در حوالي آن سابقه‌ي زلزله قابل توجه موجود باشد.

شتاب زلزله‌ي طبس

دستگاه شتابنگار SMA-1 موجود در شهر طبس نموداري با حداكثر شتاب حدود نود درصد شتاب ثقل زمين را ثبت نموده است كه آثار واژگوني بعضي اشياء، افتادن ديوار، پرت شدن قلوه سنگها در سطح زمين و جابجايي اشياء سنگين نشان دهنده‌ي وجود شتاب قابل توجه زلزله در حوالي شهر طبس مي باشد. در طبس صندوق فلزي پست كه در بتن كار شده بود و دستگاه سيمكوپ از جا كنده شده و حركت قائم آن، شتاب قائم بسيار زياد زلزله را نشان مي دهد.
در ژنراتور ۵۰ تني برق، ۸۰Cm و در منبع گازوئيل اين مركز برق كه حاوي ۵۰ متر مكعب سوخت بوده ۱۷Cm تغيير مكان مشاهده شده است. بدين ترتيب مشاهدات محلي نيز شتاب زيادي را در امتداد قائم و افقي نشان مي دهند با حداكثر شتاب افقي %۹۶g و شتاب قائم حداكثر %۷۲gدر زلزله‌ي طبس علاوه بر شتابنگار موجود در منطقه، شتابنگار ديهوك واقع در ۷۵ كيلومتري جنوب شرق طبس نمودارهايي با حداكثر شتاب افقي حدودg  %۳۸ و حداكثر شتاب قائم حدود %۱۸g ، در بجستان واقع در ۱۶۰ كيلومتري شمال شرق طبس نيز دستگاه شتابنگار نمودارهايي با حداكثر شتاب افقي حدود %۲۲g و حداكثر شتاب قائم حدود %۳g ثبت نموده است و بقيه‌ي شتابهايي زير g %15 داشته اند.

گزارش پيش لرزه‌ها و پس لرزه‌ها

قبل از وقوع زلزله پيش لرزه اي گزارش نشده و منطقه آرام بوده است. پس لرزه هاي زلزله طبس عموماً با بزرگي پايين كه بزرگترين آنها حدود ۵ بوده است. روز اوّل وقوع حادثه در طبس ۲۳ پس لرزه و روز دوّم ۷ پس لرزه و روز سوّم ۳ پس لرزه و در ديهوك نيز ۷ پس لرزه ثبت شده است.

شهر طبس در شمال شرق استان يزد، در مدار ۳۳ درجه و ۳۵ دقيقه شمالي و نصف النهار ۵۶ درجه و ۵۵ دقيقه شرقي، در منطقه اي با آب و هواي بياباني واقع شده، و شهرستانهاي بردسكن و شاهرود از شمال، فردوس و بيرجند از شرق، استان كرمان از جنوب، و شهرستانهاي نايين، اردكان و بافق از غرب و جنوب غربي آنرا احاطه كرده اند.

ارتفاع شهر طبس از سطح دريا حدود ۶۹۰ متر است، و در شرق آن رشته كوه بلندي به نام رشته كوه شتري قرار گرفته كه ضلع شرقي چاله بزرگ طبس را تشكيل ميدهد. معادن غني ذغال سنگ اين شهرستان حاكي از وجود جنگلهاي انبوه و درياچه هاي بزرگ در گذشته هاي دور در اين منطقه ميباشد. اين معادن، طبس را در رديف يكي از غني ترين مناطق كشور به لحاظ ثروت ملي قرار داده است. جمعيت شهرستان (براساس سر شماري سال ۸۲) ۶۵۷۰۱ نفر ميباشد، كه از اين تعداد ۲۹۸۹۹ نفر (حدود ۵/۴۵%) در شهر طبس و ۳۵۸۰۲ نفر (حدود ۵/۵۴%)در ساير نقاط سكونت دارند.

وسعت شهرستان ۵۵۴۶۱ كيلومتر مربع و تراكم جمعيت در اين منطقه بسيار كم (تقريباً برابر ۲/۱ نفر در هر كيلومتر مربع) مي باشد، كه كمترين تراكم جمعيت در منطقه است، و فاصله بين دورترين روستاهاي منتهي اليه شمالي و جنوبي شهرستان بيش از ۴۰۰ كيلومتر مي‌باشد.

تقسيمات كشوري شهرستان طبس شامل بخش‌ها، دهستان‌ها و شهرها

شهرستان طبس مشتمل بر سه بخش مركزي، ديهوك و دستگردان مي باشد. بخش مركزي به چهار دهستان، و بخشهاي ديهوك و دستگردان، هركدام به دو دهستان تقسيم مي شوند. طبس، بزرگترين شهرستان ايران، و مساحت آن ۵۵۳۴۴٫۵ كيلومتر مربع است.

مساحت هر بخش و دهستانهاي زيرمجموعه آن به شرح جدول زير مي باشد:

شهرستان طبس با حدود ۵۵۰۰۰ كيلومتر مربع وسعت داراي طبيعت زيبا و مثال زدني است. چشم انداز هاي به ياد ماندني، به لحاظ وجود چشمه هاي آب گرم و سرد همانند حمام مرتضي علي، چشمه جوشان ديك رستم، قلعه مك شور، طاق شاه عباس، تپه هاي شني، دره هاي عميق كوهستاني و تنوع گياهي و آب و هوايي از خصوصيات آن مي باشد.

زيستگاههاي حيات وحش طبس نيز داراي تنوع زيستي جالب و زيبايي است. پستانداراني چون يوزپلنگ، پلنگ، جبير، قوچ و ميش، كل و بز، كاراكال، گربه وحشي، شاه روباه، روباه معمولي، روباه شني، و پرندگان با ارزشي همچون هوبره، انواع كوكر، زاغ بور كويري، و ساير پرندگان چون كبك و تيهو، غراب، زاغ نوك قرمز، هدهد، چكاوك هدهدي، چكاوك كاكلي، انواع جغد، عقابها، كركس، دال، و خزندگاني چون مارهاي جعفري، تيرمار، شترمار، افعي، افعي شاخدار، بزمچه ها و انواع مارمولكها و جوندگاني مانند موشها و تشي ها و حشره خواراني چون خارپشت و خفاش در حال زيست هستند.

زرگترين پناهگاه حيات وحش كشور

پناهگاه حيات وحش ناي بندان با وسعت ۱۵۰۰۰۰۰ هكتار با تنوع توپوگرافي كوهستاني، دشتي، شني، تپه ماهوري كويري و تنوع آبي با شورترين و شيرين ترين چشمه ها، تنوع ارتفاعي از ۶۸۰ متر تا ۳۰۰۹ متر از سطح دريا و نيز تنوع آب و هوايي يعني وجود گرمترين نقطه در جنوب شرقي كوه ناي بند (ديگ رستم) و سردترين نقطه در شمال شرقي كوه ناي بند (علي آباد) بزرگترين پناهگاه حيات وحش كشور است كه مي تواند با اتصال اين پناهگاه به مناطق دره انجير و بافق ايجاد بزرگترين پارك ملي كشور در استان يزد با امكانات لازم تحقق يابد.

تنوع جانوري پناهگاه حيات وحش ناي بندان با وجود پستانداراني چون يوزپلنگ، جبير، كل و بز، قوچ و ميش، و كفتار، كاراكال، شاه روباه، روباه معمولي، روباه شني، و پرندگان چون هوبره، كوكر، زاغ بور كويري، كبك و تيهو، چكاوك هدهدي، چكاوك كاكلي، انواع عقابها، شاهين، و خزندگاني چون مارهاي جعفري، تيرمار، افعي، افعي شاخدار، بزمچه ها و مارمولكها و بزمچه ها و جوندگاني مانند موشها و جوجه تيغي بسيار جالب و درخور توجه است. درختان سردسيري همچون بنه، بادامشك، انجير كوهي، و درختان گرمسيري همچون پرتقال و ليمو و خرما در محدوده پناهگاه از تنوع گياهي آن سخن مي گويد.

قيچ، كاروان كش، تنگس، تاغ و گز درمنه و انواع شور و آويشن، ريواس، آنغوزه، كلپوره، زيره از گياهان ديگر اين پناهگاه مي باشند.

اهميت ناحيه طبس از ديدگاه زمين شناسي

كشور عزيزمان ايران اين سرزمين پهناور با توجه به موقعيت خاص جغرافيايي و اقليمي و نيز شرايط ويژه  زمين شناسي و تاريخچه بسيار پيچيده سير تحولات زمين شناسي در ادوار گذشته زمين يكي از معدود كشورهاي جهان است كه به عنوان كلكسيوني از انواع پديده هاي نادر طبيعي و زمين شناسي بوده و
مي تواند در جذب طبيعت گردان داخلي و خارجي و نيز گردشگران زمين شناسي دنيا گامهاي بلندي بردارد.  پيشنهاد عمده آقاي باندارين رئيس مركز ميراث جهاني يونسكو كه براي بررسي چند اثر فرهنگي و طبيعي به ايران آمده بود مبني بر ثبت مناطقي از كوير لوت به عنوان يك ژئوپارك نيز نشانه ديگري بر وجود پتانسيلهاي بالقوه فراوان در اين كشور پهناور در زمينه ژئوتوريسم مي باشد. كوير لوت از بسياري جهات ويژگي هاي منحصر به فردي در دنيا دارد كه وجود بلندترين تپه هاي شني و ماسه بادي دنيا و نيز قرار گيري گرمترين مناطق دنيا در اين كوير همراه با كلوتهايي(ياردانگ) با طول بيشتر از يكصد كيلومتر نمونه هايي از آن است.

چنانچه بخواهيم ناحيه اي محدود و كوچك را در ايران معرفي نموده كه بتوان در برنامه اي فشرده و كوتاه
(كه معمولاً در صنعت توريسم مد نظر است) حداكثر بهره برداري را در جهت مشاهده و مطالعه طيف وسيعي از جاذبه ها و پديده هاي طبيعي و زمين شناسي داشته و مناسب استفاده گردشگران زمين شناسي و بويژه جهانگردان خارجي (با توجه به هزينه هاي زياد اين كار براي انها) باشد بدون شك منطقه طبس يكي از اولويت هاي اصلي اين كار خواهد بود. تنوع شرايط آب و هوايي و اختلاف ارتفاع ۲۷۰۰ متري سبب ايجاد اقليمهاي مختلف در فواصل نسبتاً كوتاه مكاني شده و تنوع گونه هاي گياهي و جانوري را پديد آورده بطوريكه برخي از اين نقاط كوچك و واحه هاي پراكنده همانند نگيني زمردين بر سينه پهناور كوير خشك و سوزان نشسته و جلوه گري مي كند. از سوي ديگر پيچيدگي و تنوع شرايط زمين شناسي و سير تكامل حوادث زمين شناختي در طول دورانهاي مختلف زمين شناسي از حدود ۶۰۰ ميليون سال قبل سبب شده تا كلكسيوني از انواع جاذبه هاي مختلف زمين شناسي در اين منطقه فراهم گرديده بطوري كه بسياري از انديشمندان و صاحبنظران زمين شناسي ايران و جهان آنرا بهشت زمين شناسي ايران و موزه فسيل ايران مي نامند.

شهرستان طبس  با وسعت ۵۵۸۰۸ كيلومتر مربع (سالنامه آماري استان يزد۱۳۸۶) حدود ۵/۳ درصد از خاك جمهوري اسلامي ايران را در برگرفته و نه تنها بزرگترين شهرستان كشور بلكه بزرگترين شهرستان خاورميانه بوده و به تنهايي از ۷۱ كشور جهان (از جمله هلند، فلسطين، سوئيس، تايوان، بلژيك) بزرگتر مي باشد. مساحت شهرستان طبس از مجموع مساحت ۳۵ كشور كوچك جهان نيز بيشتر است. شهر طبس يا طبس گلشن كه مركز شهرستان مي باشد.

در حال حاضر وجود بارگاه منور امامزاده حسين بن موسي الكاظم(ع) كه همه ساله پذيراي خيل عظيمي از مشتاقان ائمه و اولادشان است و نيز باغ گلشن به نماد اين شهر تبديل شده و طبس را به نام ميقات الرضا و دارالمومنين مطرح ساخته است.

شهرستان طبس نيز كه در بخشهاي مركزي شرق كشور در محاصره دو تا از خشك ترين و گرمترين كويرهاي ايران و بلكه جهان يعني كوير لوت در شرق و دشت كوير در غرب و شمال غرب قرار گرفته است داراي آب و هواي خشك و سوزان مي باشد. خشكي هوا و وزش بادهاي خشك و سوزان از سوي كويرهاي يادشده بويژه دشت كوير سبب افزايش دامنه اختلاف دما بين ماههاي مختلف سال و حتي ساعات مختلف شبانه روز شده است بطوريكه دامنه اين اختلاف در شهر طبس گاهي فراتر از ۵۰ درجه سانتي گراد هم  مي رود. حداكثر دماي هوا در ماههاي خرداد، تير و مرداد و حداقل دما در ماههاي آذر ، دي و بهمن ديده مي شود.جدول ۱ درجه حرارت ماهانه شهر طبس را طي يك دوره سي ساله(سال ۱۳۵۶ تا ۱۳۸۶) نشان مي دهد. بيشترين گرماي مطلق شهر طبس در برخي سالها به بالاي ۵۰ درجه سانتي گراد و حداقل مطلق آن هم به منهاي ۹ درجه سانتي گراد مي رسد. {۱۰}

وجود ارتفاعات برفگير در منطقه سبب ايجاد شرايط آب و هوايي نيمه كوهستاني براي ساكنان تعداد اندكي از روستاهاي اين نواحي شده است . بادهاي عمده اي كه شهرستان را تحت تاثير قرار مي دهند اغلب از سوي شمال غرب-غرب و جنوب غرب به اين منطقه وزيده و سبب نزول باران و برف در برخي از ماههاي سال مي شوند. اين نزولات آسماني بسيار محدود بوده بطوريكه متوسط بارندگي ساليانه در طبس در طي يك دوره سي ساله حدود ۸۵ ميلي متر مي باشد. نكته جالب توجه اين است كه با وجود اين ميزان بارندگي اندك رودخانه هاي دائمي بسياري در دو دامنه شرقي و بويژه غربي رشته كوه شتري وجود دارند كه در آنها دبي پايه قابل توجهي در تمام طول سال جريان داشته و حتي در سالهاي كم آبي نيز تغييرات قابل ملاحظه اي در دبي آب آنها ايجاد نمي شود . در اين رودخانه ها كه در كف دره هاي نسبتاً باريك (در بخشهاي غربي رشته كوه شتري) جريان دارند شرايط آب و هوايي و اقليمي بسيار متفاوتي را از نظر ميزان رطوبت ايجاد كرده بطوري كه امكان كشت برخي گياهان نظير برنج با نياز به آب فراوان را هم فراهم آورده است. از جمله اين رودخانه هاي دائمي مي توان كال سردر ( رودخانه سردر كه تامين كننده اصلي آب شهرطبس مي باشد) و رودخانه ازميغان در بخش شمال طبس را نام برد. جدول ۲ ميزان بارندگي ماهيانه شهر طبس طي يك دوره سي ساله (۱۳۸۶-۱۳۵۶) را نشان مي­دهد. {۱۰}

وزش بادهاي موسمي يادشده در فصول خشك سال گاهاً سبب ايجاد طوفانهاي شديد ماسه شده و گردوغبار زيادي را از كويرهاي اطراف جابجا مي نمايد. در طي اين طوفانها ميدان ديد به كمتر از چند متر كاهش يافته و خسارات فراواني را به كشاورزي و اماكن مسكوني وارد مي­آورد. وجود تپه هاي ماسه بادي فراوان در اطراف طبس شاهدي از وزش اين نوع طوفانها بوده و موجب جابه جايي سريع اين تپه ها شده و بعضاً جاده هاي ارتباطي را مسدود و مدفون ساخته و در برخي نقاط زمينهاي كشاورزي و باغات را از بين برده است.

منطقه كلمرد و پيرحاجات مجموعه كوههاي نسبتاً پراكنده و بسيار قديمي درنجال متعلق به دوران اول زمين شناسي با قدمتي بين ۳۰۰ تا ۶۰۰ ميليون سال قرار دارد.

ضلع جنوبي دشت فروافتاده يا همان چاله طبس توسط كوههاي نسبتاً پراكنده و كم ارتفاع (بعضاً با روند شرقي – غربي) پروده مشخص مي شود كه اغلب متعلق به دوران دوم زمين شناسي بوده و شامل مجموعه رسوبات زغالداري است كه معادن عظيم زغالسنگ پروده را در خود جاي داده است.

. بخش غربي چاله طبس را كوههاي بسيار قديمي و فرسايش يافته و نسبتاً پراكنده كلمرد(با رخنمونهايي قديمي تر از ۶۰۰ ميليون سال قبل) و رشته ارتفاعات نسبتاً كم ارتفاع مزينو با روندي شمالي – جنوبي متشكل از رسوبات زغالدار دوران دوم زمين شناسي تشكيل مي دهند. ادامه اين ارتفاعات از سمت شمال با انحناي ملايمي به سمت شرق به دشت كوير رسيده و از سمت جنوب نيز با انحنايي ملايم به دنباله جنوبي ارتفاعات منطقه ناي بند و دربند و ارتفاعات شمال شرق بهاباد مي رسد.

با وجود واقع شدن شهرستان طبس در يك منطقه كويري و نسبتاً هموار دامنه اختلاف ارتفاع آن از حدود ۳۱۰ متر ( در فاصله حدود ۷۰ كيلومتري جنوب طبس در بخشهاي مركزي چاله طبس كه درياچه فصلي آب شوري بنام روح مرغوم مي باشد) تا ۳۰۰۹ متر ( در قله كوه ناي بند در فاصله حدود ۱۳۵ كيلومتري جنوب شرق طبس) تغيير مي كند . اين اختلاف ارتفاع ۲۷۰۰ متري علت اصلي وجود اقليمهاي بسيار متفاوت و كوچك در بخشهاي مختلف شهرستان مي باشد. بخش عمده اي از ناحيه توسط دشتهاي نسبتا صاف و هموار و يا تپه ماهوري اشغال شده و نواحي كوهستاني درصد اندكي ار مساحت منطقه را به خود اختصاص مي دهند.شهر طبس در بخش شرقي دشت فروافتاده اي قرارگرفته كه با توجه به احاطه آن از اطراف توسط كوهها و ارتفاعات نسبتاً مرتفع بنام چاله طبس نامگذاري شده است. ضلع شرقي اين چاله را رشته كوه شتري (با ارتفاع حداكثر ۲۹۰۰ متر در قله شتري واقع در فاصله ۲۶ كيلومتري شرق طبس) با روند شمال شمال غرب جنوب جنوب شرق قرار گرفته و در واقع شهر طبس بر روي يكي از بزرگترين مخروط افكنه هاي دامنه غربي اين رشته تشكيل شده است. دنباله جنوبي اين رشته در فاصله حدود ۱۰۰ كيلومتري طبس با رشته اي از تپه ماهورها به كوه ناي بند مي رسد. مجموع رشته كوه شتري و دنباله يادشده تا فاصله حدود ۳۰۰ كيلومتري جنوب طبس در واقع ضلع غربي كوير بزرگ لوت را تشكيل داده كه در بخشهاي جنوبي تر با رشته ارتفاعات لكركوه و دربند به ارتفاعات كوه بنان در منطقه شمال كرمان مي رسد. بخش پيوسته و صعب العبور رشته كوه شتري با طول نزديك به ۱۵۰ كيلومتر از منطقه آب گرم و سرد وروستاي نيستان شروع شده و با پهناي حداكثر ۳۰ كيلومتر تا كوههاي ازبك كوه در شمال شرقي طبس امتداد مي يابد.

سنگهاي مربوط به كربونيفر بالايي كه در ديگر مناطق ايران مركزي وجود ندارد از اين ناحيه گزارش شده و شامل رسوبات شيل و ماسه سنگي همراه با بين لايه هايي از كربناتهاي نواحي عميق(سازند سردر) ميباشد كه براي اولين بار در ايران به عنوان مقطع تيپ (برش الگو) در منطقه كال سردر طبس مطالعه و معرفي شده است..وجود فعاليتهاي آتشفشاني مافيك و حدواسط هر چند با گسترش محدود در پالئوزوئيك و نيز وقوع كاني سازي سرب و روي و مس در سنگهاي پرمين ، ترياس و ژوراسيك منطقه(معادن متروك مس گزو و سرب و روي چاه سرب و ازبكوه) اين ناحيه را قابل مقايسه با البرز نموده است. وقوع فرونشست شديد كل بلوك طبس در پالئوزوئيك و مزوزوئيك تا كرتاسه از ديگر ويژگي هاي اين ناحيه مي باشد بطوري كه حدود ۷ هزار متر رسوبات پالئوزوئيك بدون ناپيوستگي قابل ملاحظه (در منطقه كوه هاي درنجال شمال طبس) و حدود ۱۰ هزار متر روسبات مزوزوئيك (حوضه رسوبي شتري) در آن ته نشين شده اندكه اين حالت درخاور ميانه بي نظير است.

همان طور كه قبلا ذكر شد منطقه طبس علاوه بر پيشينه فرهنگي و تاريخي بسيار غني داراي پتانسيل هاي بالاي زمين شناسي و بويژه فسيل شناسي مي باشد. ضخيم ترين و پيوسته ترين سكانسهاي رسوبي مقاطع مختلف زمين شناسي بخصوص يكي از ستبر ترين رسوبات پالئوزوئيك ايران در اين منطقه قرار دارد بطوري كه مجموع ضخامت نهشته هاي پالئوزوئيك در اين منطقه به بيش از ۷۰۰۰ متر مي رسد و با توجه به اين ضخامت مي توان رتبه اول را نه تنها در ايران بلكه در خاورميانه و جهان به طبس داد. رسوبات دوران هاي مختلف زمين شناسي در اين منطقه و در فواصل كم جغرافيايي كه ايدآل گردشگردي زمين شناسي مي باشد برونزد دارد و لذا مقطع تيپ(برش الگو) بسياري از سكانسها و سازند هاي رسوبي ايران در اين منطقه انتخاب و مطالعه شده است.(بيشتر از بيست مقطع تيپ سازندهاي زمين شناسي ايران براي اولين بار در منطقه طبس مطالعه و به زمين شناسي ايران و جهان معرفي شده است لذا نام طبس نه تنها در زمين شناسي ايران بلكه در زمين شناسي خاور ميانه و جهان نيز نامي آشنا بوده و بسياري از انديشمندان زمين شناسي جهان در ارزوي بازديد از اين منطقه هستند.) .

در اين ناحيه طيف نسبتاً گسترده اي از انواع سنگهاي رسوبي – آذرين و دگرگوني رخنمون دارد . گرماي بسيار شديد منطقه و شرايط نامناسب براي رشد گياهان باعث عدم وجود پوشش گياهي متراكم و بكر و غيره هوازده بودن اكثر سكانسهاي رسوبي در اين منطقه شده است. همچنين شرايط يادشده در اين منطقه باعث شده كه اكثر سنگها و رسوبات دورانهاي مختلف زمين شناسي رخنمون قابل توجهي داشته و ايده آل ترين حالت را براي مطالعه سنگها فراهم كرده است.

استان يزد يكي از معدود استانهايي است كه اكثر مواد معدني در آن يافت مي شود و معادن بزرگي چه از نظر ذخيره و چه از نظر تكنولوژي استخراج و چه از نظر قدمت در اين استان واقع شده است. از بزرگترين معادن استان مي توان معادن زغالسنگ طبس ، معدن سنگ آهن چادرملو ، معدن سنگ آهن چغارت ، معدن سنگ آهن سه چاهون ، معدن سرب و روي كوشك ، معدن فلورين كمر مهدي طبس و . . . مي توان نام برد. با توجه به شرايط خاص زمين شناسي ناحيه طبس كه پيشتر به آن اشاره شد طيف وسيعي از مواد معدني در آن تشكيل شده كه بسياري از آنها بصورت معدن فعال در حال استخراج و بهره برداري بوده و بسياري ديگر در مراحل اوليه بوده و هنوز بسياري ديگر حتي كشف هم نشده است.شهرستان طبس داراي تنوع مواد معدني زيادي مي باشد بطوري كه در اين شهرستان بيش از ۲۰۰ نوع ماده معدني تاكنون كشف شده است كه بسياري از آنها در حال بهره برداري و يا اكتشاف مي باشند

علاوه بر اين معادن فعال شهرستان مي توان به نمونه هايي فراوان از معادن خاك نسوز در منطقه كلمرد و رباط خان، معادن بنتونيت، معدن سولفات سديم عشق آباد، معدن فلورين كمر مهدي(كه از بي نظيرترين و خالصترين معادن فلورين خاورميانه بوده ومحصولات آن به اوپا نيز صادر مي شود)، معدن باريت كريستالين، معدن منگنز و معدن گچ را نام برد. بر روي نمونه هايي از عقيق و بلوردان (ژئود) در منطقه نايبندان و ديهوك نبز مطالعاتي در حال انجام است.

سرگذشت پرتكاپوي ساختاري و زمين شناسي منطقه كه شرح آن گذشت سبب شده تا از ديدگاه تكتونيكي و تنوع ساختمانهاي زمين شناسي، اين ناحيه موقعيت بسيار مناسبي يافته و زمينه بسيار مساعدي جهت مشاهده و مطالعه انواع ساختارهاي زمين شناسي را فراهم آورد. وجود گسلهاي بزرگ و مهم در اين ناحيه كه تعدادي از آنها هنوز فعال بوده و هر از چند گاهي موجب ايجاد زمين لرزه مي شوند نيز سبب شده تا سيماهاي مورفوتكتونيكي جالبي در طول تاريخچه تكامل و فعاليتهاي زمين ساختي ناحيه بوجود آيد.

فن آوري پيشرفته ساخت سد كريت به شكل قوسي و انتخاب بهترين محل زمين شناسي براي ساخت سد و قدمت و ارتفاع زياد سد آن را به يكي از شاهكارهاي مهندسي ايرانيان و شايد قديمي ترين سد قوسي جهان تبديل نموده و براي يك مدت  طولاني يكي از بلندترين سازه هاي مهندسي جهان بوده است.

با تشكر

محمد ناظمي- عضو هيات علمي دانشگاه آزاد اسلامي واحد طبس

برگرفته از طرح تحقيقاتي ” معرفي جاذبه هاي ژئوتوريسم و معدني ناحيه طبس”-دانشگاه آزاد اسلامي واحد طبس- مجري طرح: محمد ناظمي-شهريور ۱۳۸۸



نام روستا : دستگردان

جمعيت : 170 نفر

خانوار : 66

جنسيت : 107 مرد و 142 زن

فاصله تا مركز بخش : 8 كيلومتر

فاصله تا مركز شهرستان : 96 كيلومتر

فاصله تا مركز دهستان : 8 كيلومتر

خانوار تحت پوشش كميته امداد: 24

خانوار تحت پوشش بهزيستي : 2 نفر

منبع تامين آب : چاه ـ آبدهي : 18 ليتر

دام سنگين : 87 راس

دام سبك : 800 راس

سطح اراضي : 160 هكتار

شرح مختصر مهمترين مشكلات و نيازمنديهاي روستا :

 مسكن – پرت آب كشاورزي- -يادمان بر مزار دو شهيد روستا ..

قابليتها و ظرفيتها ( معدن و غيره )

1- پرورش دام سبك و سنگين   2- قاليبافي و گليم بافي 3- پرورش طيور و ماكيان 4- مرمت مسجد قديمي رستا مربوط به قرن هشتم هجري كه جزو آثار ميراث فرهنگي ثبت گرديده است . 

پيشنهادات قابل اجرا در جهت استفاده از قابليتهاي توسعه :

1.      تامين اعتبار جهت احداث كانال بين مزارع .

2.      احداث كارگاه قاليبافي .

3.   پرداخت تسهيلات قرض الحسنه كميته امداد براي پرورش دام سبك و سنگين ، طيور و ماكيان با همكاري جهاد كشاورزي و منابع طبيعي .

4.      تهيه و اجراي طرح هادي روستا .

5.      احداث يادمان بر گلزار دو شهيد گرانقدر روستا

نام روستا : مشاع شهيد فغاني          

جمعيت : 37 نفر

خانوار : 11

جنسيت : 14 مرد و 23 زن

فاصله تا مركز بخش : 16 كيلومتر

فاصله تا مركز شهرستان : 100 كيلومتر

فاصله تا مركز دهستان :16 كيلومتر

خانوار تحت پوشش كميته امداد: 2خانوار

خانوارتحت پوشش بهزيستي : 5 نفر

منبع تامين آب : چاه – آبدهي : 20 ليتر 

دام سنگين : 22راس   دام سبك : 420راس

سطح اراضي : 120 هكتار

شرح مختصر مهمترين مشكلات و نيازمنديهاي روستا :

مسكن مقاوم - پرت آب كشاورزي ، تلفن منازل .

قابليتها و ظرفيتها ( معدن و غيره )

1- پرورش دام سبك و سنگين 2- قاليبافي و گليم بافي 3- پرورش طيور بومي و ماكيان 4 - احداث باغ به شيوه آبياري تحت فشار . 

پيشنهادات قابل اجرا در جهت استفاده از قابليتهاي توسعه :

1.      اختصاص اعتبار كافي براي كانال كشي بين مزارع

2.      احداث باغ به شيوه آبياي تحت فشار .

3.   پرداخت تسهيلات قرض الحسنه كميته امداد براي قاليبافي ، پرورش دام سبك ، سنگين ، طيور بومي و ماكيان با همكاري جهاد كشاورزي و منابع طبيعي .

نام روستا : حسن آباد اعتماد      

جمعيت : 94 نفر

خانوار : 13

جنسيت : 42 مرد و 19 زن

فاصله تا مركز بخش : 5 كيلومتر

فاصله تا مركز شهرستان : 111 كيلومتر

فاصله تا مركز دهستان : 5 كيلومتر

خانوار تحت پوشش كميته امداد: 2 خانوار

خانوار تحت پوشش بهزيستي : يكنفر

منبع تامين آب : قنات 5 ليتر

دام سنگين : 4 راس دام سبك : 220 راس

سطح اراضي : 55 هكتار

شرح مختصر مهمترين مشكلات و نيازمنديهاي روستا :

 افت شديد آب قنات ـ    عدم مسكن مقاوم –پرت آب كشاورزي

قابليتها و ظرفيتها ( معدن و غيره )

1-    پرورش دام سبك و سنگين 2- پرورش طيور و ماكيان .  

پيشنهادات قابل اجرا در جهت استفاده از قابليتهاي توسعه :

1.      اختصاص اعتبار كافي براي حفر پيشكار قنات و احداث كانال بين مزارع .

2.   پرداخت تسهيلات قرض الحسنه كميته امداد براي پرورش دام سبك و سنگين ، طيور محلي و ماكيان با همكاري جهاد كشاورزي و منابع طبيعي .

3.      آسفالت راه.

نام روستا : دلاكوك      

جمعيت : 17 نفر

خانوار : 7

جنسيت : 7 مرد و 10 زن

فاصله تا مركز بخش : 23 كيلومتر

فاصله تا مركز شهرستان : 119 كيلومتر

فاصله تا مركز دهستان : 23 كيلومتر

خانوار تحت پوشش كميته امداد: 3

خانوار تحت پوشش بهزيستي : -

منبع تامين آب : قنات ـ آبدهي : 10 ليتر

دام سنگين : 4 راس

دام سبك : 790 راس

سطح اراضي : 100 هكتار

شرح مختصر مهمترين مشكلات و نيازمنديهاي روستا :

 افت شديد آب قنات روستا بدليل 10 سال خشكسالي متوالي ـ مسكن ـ آب شرب ـ كانال كشي بين مزارع ـ راه دسترسي

قابليتها و ظرفيتها ( معدن و غيره )

1- پرورش دام سبك و سنگين 2- پرورش طيور بومي و ماكيان 3- كشت گلخانه اي 4- احداث باغ .

پيشنهادات قابل اجرا در جهت استفاده از قابليتهاي توسعه :

1. اختصاص اعتبار كافي براي حفر پيشكار قنات و ريزش برداري ، كانال كشي بين مزارع ، پوشش بتني مظهر قنات بدليل سيل افتادگي سال 85 .
2. احداث راه روستايي
3. پرداخت تسهيلات قرض الحسنه كميته امداد باي پرورش دام سبك و سنگين ، طيور بومي و ماكيان با همكاري جهاد كشاورزي و منابع طبيعي .
4. مكانيزه كردن كشاورزي با حمايت فني و تسهيلات قرض الحسنه بانكي